Ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός (1714 – 1779)
Συμπληρώνονται φέτος 300 χρόνια από τη γέννηση του Aγίου Κοσμά του Αιτωλού. Γι΄ αυτό και η Εκκλησία της Ελλάδος, το 2014 το αφιέρωσε στον Πατροκοσμά, τον μεγάλο αυτό ιεραπόστολο και διδάσκαλο του Γένους.
Ο μεγάλος Εθναπόστολος και Ιερομάρτυρας Κοσμάς ο Αιτωλός, γεννήθηκε το 1714 από ευσεβείς γονείς στο χωριό Μέγα Δένδρο της Αιτωλίας (γι’ αυτό και ονομάζεται Αιτωλός) στη ορεινή Τριχωνίδα. Το κοσμικό του όνομα ήταν Κωνσταντίνος (Κώνστας) Ανυφαντής. Από νωρίς έδειξε πόθο για τα γράμματα γι’ αυτό πήγε στο σχολείο των Λομποτινών στη Ναυπακτία κοντά στον ιεροδιδάσκαλο Ανανία Δερβισάνo. Μετά πήγε για περισσότερα γράμματα σ’ένα μεγαλύτερο σχολείο, στο «Ελληνoμουσείο» των Μεγάλων Βραγγιανών, όπου δάσκαλος του εκεί ήταν ο αδελφός του Χρύσανθος. Σ’ αυτό το σχολείο ο Κοσμάς (Κώνστας) πήρε αρκετά πνευματικά εφόδια, ιδιαίτερα καταρτίστηκε στην Παλαιά και την Καινή διαθήκη, όπως φαίνεται στις ομιλίες του, τις περίφημες «Διδαχές».
Ολοκληρώνει τις σπουδές του στο Άγιον Όρος, στην Αθωνιάδα Σχολή (η οποία ήταν ένα από τα πιο σπουδαία εκπαιδευτικά και μορφωτικά κέντρα του 18ου αι.) κοντά στους μεγάλους δασκάλους, τον Ευγένιο Βούλγαρη και τον Παναγιώτη Παλαμά, πρόγονο του γνωστού μας ποιητή Κωστή Παλαμά. Στην Αθωνιάδα Σχολή έμεινε περίπου δέκα χρόνια και συνδέθηκε με ιδιαίτερη φιλία με τον Ευγένιο Βούλγαρη. Το 1759 ο σοφός Κερκυραίος δάσκαλος αναγκάστηκε να φύγει από τη σχολή. Φεύγει όμως και ο Κοσμάς (Κώνστας) και πηγαίνει στην Αθωνική Ιερά Μονή του Φιλοθέου, όπου γίνεται μοναχός και παίρνει το όνομα Κοσμάς.
Εκεί όπου μόναζε πήρε την μεγάλη απόφαση να κατέβει ανάμεσα στους ραγιάδες, να γίνει αδελφός τους, να τους μιλήσει για τον Θεό, να ιδρύσει σχολεία, να στηρίξει την πίστη που κλονιζόταν. Έτσι αποχαιρετά τους μοναχούς, πηγαίνει το 1760 στο Οικουμενικό Πατριαρχείο Κων/πόλεως και παίρνει την ευλογία και την άδεια από τον Πατριάρχη Σεραφείμ τον Β΄ για να ξεκινήσει το μεγάλο αγώνα της κήρυξης του Ευαγγελίου. Φορώντας ένα απλό και απέριττο ράσο, κρατώντας στο χέρι του ένα ραβδί, αλλά γεμάτος με πίστη και φλόγα, κηρύττει και εμψυχώνει τους υποδουλωμένους Έλληνες, τονώνοντας το θρησκευτικό τους συναίσθημα (είχαν χάσει σε πολλές περιπτώσεις την ευσέβεια, τη γνώση του Θείου θελήματος, την Ορθοδοξία) και την αγάπη τους για παιδεία. Αψηφώντας κόπους, ταλαιπωρίες και κινδύνους για την ίδια του τη ζωή, κηρύττει παντού, διδάσκει, συμβουλεύει, παιδαγωγεί. Επειδή ο κόσμος ήταν βυθισμένος στο σκοτάδι, ο λόγος του Κοσμά καρποφόρησε και η πεποίθηση στον εαυτό του γιγαντώθηκε κάνοντας τους πιστούς να τρέχουν για να ακούσουν τη φλογερή γλώσσα του.
Βασικός του στόχος του Πατροκοσμά υπήρξε η ίδρυση σχολείων. Κατάφερε να ιδρύσει 247 σχολεία των «κοινών γραμμάτων» και 10 της «αρχαίας διαλέκτου και των επιστημών». Ο Άγιος Κοσμάς κήρυξε για 20 χρόνια στη Θράκη, στη Θεσσαλία, στην Αιτωλοακαρνανία, στην Ήπειρο, στην Αχαΐα, στα νησιά του Αιγαίου, του Ιονίου και στη Μακεδονία.
Ο μεγάλος εθναπόστολος Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός περιόδευσε και κήρυξε και στο νομό Πιερίας. Κατά την περιοδεία του στα χωριά του Ολύμπου, όπως αναφέρει η παράδοση, πέρασε και από την ξακουστή τότε Μηλιά, «πατρίδα και καθέδρα των Λαζαίων» ,όπως αναφέρει ο ιστορικός Κασομούλης .Ο Άγιος, πρώτα επισκέφθηκε τους άρχοντες του τόπου, κλεφταρματωλούς Λαζαίους και φιλοξενήθηκε στον πύργο τους. Στον αυλόγυρο μετά του παλιού Ναού της Αγίας Παρασκευής, δίπλα στη βρύση που υπήρχε τότε, συγκέντρωσε ο Άγιος τους Μηλιώτες και τους μίλησε με απλά και θερμά λόγια για την Ορθοδοξία, για το σκλαβωμένο Γένος και την Ανάστασή του, δίνοντάς τους ελπίδα για την απελευθέρωση τους. Την εποχή που επισκέφθηκε την Άνω Μηλιά ο Άγιος Κοσμάς, είχε εμφανισθεί στα καμποχώρια μια φοβερή επιδημία χολέρας που θανάτωνε ομαδικά τον κόσμο. Οι τρομοκρατημένοι κάτοικοι ζήτησαν τη θαυματουργική βοήθεια του Αγίου για να σωθούν. Ο Άγιος, μαζί με τους ιερείς του χωριού και όλους τους κατοίκους, τέλεσε παράκληση. Μετά την παράκληση όλοι μαζί γύρισαν το χωριό τρεις φορές. Στο ανατολικό μέρος σταμάτησαν και έκανε πάλι δέηση. Τότε έμπηξε στη διχάλα ενός πεύκου ένα σιδερένιο Σταυρό. Συνήθιζε άλλωστε ο Άγιος Κοσμάς από όπου περνούσε να τοποθετεί ένα Σταυρό. Ο σιδερένιος αυτός σταυρός που έμπηξε στη διχάλα του πεύκου έκανε το θαύμα του. Το χωριό σώθηκε από τη χολέρα. Όμως θαυμαστό είναι ότι και ο Σταυρός μέχρι σήμερα έμεινε αναλλοίωτος αλλά και το δένδρο δεν μεγάλωσε .Θυμίζει σε όλους τη διάβαση του Αγίου Κοσμά από την Άνω Μηλιά Πιερίας και διδάσκει ότι η πίστη μας είναι ζωντανή και θαυματουργή.
Ένα καλοκαιριάτικο επίσης μεσημέρι του έτους 1964 προκλήθηκε φωτιά στο δάσος της Άνω Μηλιάς. Αμέσως δόθηκε εντολή από την κοινότητα να σπεύσουν οι κάτοικοι για την κατάσβεσή της, όπως βέβαια και το πυροσβεστικό σώμα. Έντρομοι οι κάτοικοι έφθασαν στο σημείο και έσβησαν τη φωτιά. Μέσα όμως στη θλίψη τους, αντίκρισαν κάτι θαυμαστό. Η φωτιά που κατέστρεψε τα πάντα στο πέρασμά της σεβάστηκε το δέντρο με το Σταυρό του Αγίου Κοσμά. Μέσα στην πύρινη λαίλαπα αυτό έμεινε ατόφιο, όρθιο, απείραχτο. Η ευλάβεια των κατοίκων της Μηλιάς, πριν από λίγα χρόνια, έχτισε δίπλα στο δέντρο με το Σταυρό μικρό Ναό, αφιερωμένο στον Άγιο Κοσμά τον Αιτωλό.
Φτάνουμε στο έτος 1779. Ο Πατροκοσμάς κηρύττει στις περιοχές της Βορείου Ηπείρου. Τότε οι Εβραίοι των Ιωαννίνων, που τον μισούν θανάσιμα επειδή έλεγε ότι τα παζάρια δεν πρέπει να γίνονται τις Κυριακές αλλά τα Σάββατα, συνωμοτούν εναντίον του και τον κατηγορούν στον Κουρτ-πασά του Βερατίου ότι είναι πράκτορας των Ρώσων. Άνθρωποι του Πασά τον συνέλαβαν τη στιγμή που ο φλογερός καλόγερος κήρυττε το λόγο του Θεού στο χωριό Κολικόντασι. Οι δήμιοι του πέρασαν ένα σχοινί στο λαιμό και τον κρέμασαν σε ένα γεροπλάτανο όπου προσευχόμενος παρέδωσε την Άγια ψυχή του, Σάββατο 24 Αυγούστου 1779.
Στη συνέχεια οι δήμιοι γύμνωσαν το λείψανό του και αφού έδεσαν μια βαριά πέτρα στο λαιμό του, το έριξαν στον ποταμό Αψό. Οι Χριστιανοί έσπευσαν αμέσων να ανασύρουν από τον ποταμό το Άγιο λείψανο, αλλά δεν μπόρεσαν να το βρουν. Τρεις μέρες αργότερα, ένας ευλαβής ιερέας ονόματι Μάρκος, μπήκε σε μια βάρκα και, αφού έκανε το σημείο του Σταυρού, έπλεε στον ποταμό με σκοπό να βρει το Άγιο λείψανο. Σε κάποια στιγμή είδε το Άγιο λείψανο να πλέει στον ποταμό όρθιο. Αμέσως το ανέσυρε συγκινημένος και αφού το έντυσε με το ράσο του, το μετέφερε στο μοναστήρι της Υπεραγίας Θεοτόκου (κοντά στο χωριό Κολικόντασι) και το ενταφίασε με τιμές πίσω από το Άγιο Βήμα.
Αυτός είναι ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός, ο μεγάλος διδάσκαλος της Ρωμιοσύνης, που με τα κηρύγματα και τον αγώνα του, βοήθησε όσο κανένας άλλος, να κρατήσει ο λαός τη γλώσσα του και την πίστη του (έτσι το δουλωμένο Γένος θα μπορούσε να αποτινάξει κάποια στιγμή τον τουρκικό ζυγό). Το 1961, με απόφαση του Οικουμενικού Πατριαρχείου, έγινε η επίσημη αγιοκατάταξή του και η μνήμη του εορτάζεται στις 24 Αυγούστου.