Αυτές τις μέρες που εορτάζουμε τη μνήμη του Αγιορείτη Αγίου Κοσμά του Αιτωλού, αξίζει να δούμε συνοπτικά την προσφορά του αγιορείτικου μοναχισμού την περίοδο της Τουρκοκρατίας, αλλά και γενικότερα, την διαχρονική κληρονομιά δέκα αιώνων παρουσίας του.
Και λέμε συνοπτικά, γιατί είναι πολύ δύσκολο σ’ ένα σύντομο κείμενο να παρουσιάσει κανείς την όλη συμβολή των Αγιορειτών Πατέρων στην διατήρηση της ορθόδοξης παράδοσης και πίστης και του βυζαντινού πολιτισμού.
Ο ρόλος του Αγίου Όρους, ως προπύργιου της Ορθοδοξίας, ιστορικά ήταν και είναι σταυρικός. Ποτέ δεν είδε το ρόλο του ηγεμονικά. Σκοπός και μέλημα των Αγιορειτών ήταν η προστασία της ορθόδοξης αλήθειας, καθώς η Ορθοδοξία είχε να αντιμετωπίσει από την μια την επεκτατικότητα της Δυτικής Εκκλησίας (μέσω της ουνίας) και από την άλλη την απειλή του εξισλαμισμού εξ ανατολών.
Και αυτό φαίνεται και διαχρονικά, αλλά κυρίως σε δυο κρίσιμες περιόδους της ιστορίας, όπου το Άγιον Όρος έγινε η άμυνα της Ορθοδοξίας. Η πρώτη είναι η περίοδος της παρακμής της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, που συνδυάζεται με την εποχή της Φραγκοκρατίας (1204-1261) και τις διάφορες προσπάθειες ένωσης των δύο Εκκλησιών και η δεύτερη είναι η δύσκολη περίοδος της Τουρκοκρατίας.
Η μεγαλύτερη προσφορά του Αγίου Όρους στην ανθρώπινη κοινωνία είναι η κατανόηση της αλήθειας ότι η ανθρώπινη λογική έχει ένα όριο, ότι δηλαδή δεν μπορεί να κατανοήσει τα πάντα και κυρίως τα του Θεού και ότι αυτά μπορούν να γίνουν κατανοητά μόνο μέσω της μυστηριακής, αγιοπνευματικής και ταπεινής ζωής και της προσευχής, που μπορούν να προσελκύσουν την χάρη του Θεού για να γίνει γνωστή η αλήθεια. Αυτό έγινε εμφανές κυρίως σ’ αυτές τις δύο περιόδους που επικεντρωνόμαστε. Στην περίοδο της Αναγέννησης της Δύσης και στην περίοδο του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, όπου η ψυχρή ανθρώπινη λογική, η νοησιαρχία, η αθεΐα και το ατομιστικό πνεύμα προσπάθησε να αντικαταστήσει την πνευματική παράδοση στις ορθόδοξες χώρες.
Η Ορθόδοξη Εκκλησία δεν εμπόδισε ποτέ την πρόοδο του ανθρώπου και της επιστήμης. Διαφωνούσε μόνο όταν τα κινήματα αυτά της Δύσης απειλούσαν την αλήθεια του ορθόδοξου δόγματος. Όταν δηλαδή ο ορθολογισμός πήγαινε να αντικαταστήσει το εσωτερικό βίωμα του πιστού. Και η ορθόδοξη πίστη είναι βιωματική, μυστηριακή και καρδιακή, δεν ερμηνεύεται φιλοσοφικά και ορθολογικά, όπως έκανε η Δυτική Εκκλησία, φθάνοντας έτσι στην πνευματική παρακμή που βλέπουμε σήμερα.
Το Άγιον Όρος, προσπαθώντας να προστατέψει την ορθόδοξη πατερική παράδοση, απάντησε στις δύο αυτές διαφορετικές εποχές, με δύο κινήματα. Το πρώτο ήταν το κίνημα του Ησυχασμού με επικεφαλής τον Άγιο Γρηγόριο τον Παλαμά (14ος αι.) και το δεύτερο ήταν το κίνημα των «Κολλυβάδων Πατέρων» με επικεφαλής τους Άγιο Νικόδημο Αγιορείτη, Άγιο Μακάριο Νοταρά και Άγιο Αθανάσιο Πάριο (18ος αι.). Αυτοί οι Πατέρες διαφύλαξαν την ορθόδοξη αλήθεια ότι η καρδιά, ως κυρίαρχο όργανο της ανθρώπινης ύπαρξης, υπερέχει της νόησης και της εγκεφαλικής ερμηνείας των πνευματικών θεμάτων, που πρέσβευε η Δύση.
Και ερχόμαστε στη δεύτερη περίοδο, αυτή της Τουρκοκρατίας. Εκτός των Κολλυβάδων Πατέρων, το πρώτο πρόσωπο αγιορείτη μοναχού που έρχεται στο νου μας είναι αυτό του εθνομάρτυρα Αγίου Κοσμά του Αιτωλού (εορτή 24 Αυγούστου). Ο Άγιος Κοσμάς (μοναχός στη Μονή Φιλοθέου) γύρισε την Ελλάδα, προκειμένου να τονίσει την ανάγκη της πνευματικής και παιδευτικής αναγέννησης των υπόδουλων Ελλήνων, ότι δηλαδή η ελευθερία θα έρθει μέσα από την παιδεία και την σωστή πίστη, γνωρίζοντας τελικά μαρτυρικό θάνατο από τους Τούρκους.
Ιεραποστολικό έργο ακολούθησαν και πολλοί άλλοι Αγιορείτες, τόσο στην Ελλάδα (όπως ο Άγιος Διονύσιος εν Ολύμπω), όσο και σε άλλες ορθόδοξες χώρες (όπως ο Άγιος Μάξιμος ο Γραικός στη Ρωσία και ο Άγιος Νήφων στη Ρουμανία). Οι περισσότεροι ορθόδοξοι λαοί, όπως οι Ρώσοι, οι Σέρβοι, οι Ρουμάνοι, οι Βούλγαροι, οι Γεωργιανοί οφείλουν την πνευματική τους εξέλιξη στο Άγιον Όρος.
Καθοριστική ήταν η στάση των Αγίων Κολλυβάδων (ονομάστηκαν έτσι με χλευαστικό τρόπο και διώχθηκαν από άλλους μοναχούς γιατί ήθελαν να μην γίνονται μνημόσυνα την Κυριακή, που είναι μέρα αναστάσιμη). Οι Πατέρες αυτοί πίστευαν ότι μέσα από την τήρηση της πατερικής παράδοσης της φιλοκαλίας και μέσα από την πνευματική αναγέννηση θα έρθει και η αναγέννηση και απελευθέρωση του Έθνους. Επίσης, προστάτεψαν το Γένος από τους οπαδούς του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού (Έλληνες και ξένους), που ήθελαν να ξεκοπεί ο Ελληνισμός από την ορθόδοξη βυζαντινή παράδοση και να ακολουθήσει το πνεύμα της Δύσης, που έφερε η Γαλλική Επανάσταση.
Προστατεύοντας το Άγιο Όρος την ορθόδοξη πίστη και παράδοση, προστάτεψε έτσι και το Γένος. Αν δεν υπήρχε αυτή η «άμυνα», η σημερινή τάση αποχριστιανοποίησης και αλλοτρίωσης της ταυτότητας του Έλληνα θα είχε συντελεστεί πολύ νωρίτερα.
Ο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης, με την συγγραφή του Νέου Μαρτυρολογίου, οδήγησε στο ένδοξο μαρτύριο πολλούς Αγίους Νεομάρτυρες που εορτάζουμε σήμερα. Το κίνημα των Νεομαρτύρων αποτέλεσε παράδειγμα υπομονής και αντίστασης για τους υπόδουλους, ιδιαίτερα την περίοδο πριν την Επανάσταση.
Η Αθωνιάδα Ακαδημία, δημιούργημα της Μονής Βατοπεδίου, συνετέλεσε τα μέγιστα για την παιδεία και την απελευθέρωση του υποδούλου Γένους προσφέροντας ως μαθητές τον Άγιο Κοσμά τον Αιτωλό, τον Ρήγα Φεραίο κ.ά.
Στον Αγώνα της Επανάστασης του 1821 περίπου 1000 αγιορείτες μοναχοί συμμετείχαν στο επαναστατικό κίνημα του Σερραίου Εμμανουήλ Παπά. Η αποτυχία του κινήματος αυτού είχε ως αποτέλεσμα για μια δεκαετία (μέχρι το 1830) το Άγιον Όρος να γνωρίσει την ληστρική βαρβαρότητα από την κατάληψη που έκανε ο τουρκικός στρατός, γεγονός που οδήγησε στο να μείνει η Αθωνική Πολιτεία με λίγους μοναχούς.
Και σήμερα, οι Αγιορείτες γέροντες και μοναχοί αποτελούν πνευματικό στήριγμα των φορτισμένων με τις πολλές μέριμνες και τις ποικίλες θλίψεις ανθρώπων. Είναι αδήριτη ανάγκη της εποχής μας ο άνθρωπος της παγκοσμιοποίησης να αποκαταστήσει τη σχέση του με τον Θεό, τον οποίο έβγαλε τους τελευταίους δύο αιώνες από την ζωή του και ο Έλληνας να αποκαταστήσει τη σχέση του με την ορθόδοξη κληρονομιά.
Πάνω σ’ αυτό, η Ορθοδοξία και η παρακαταθήκη της, το Άγιον Όρος με την απλότητα και την ταπείνωση που μας διδάσκει, έχει πολλά να δώσει. Σε μια εποχή, όπου αναζητούμε την διέξοδο από την κρίση και τον χαμένο πλούτο του Ελληνισμού, ας στραφούμε στο θησαυρό της γνήσιας πνευματικής παράδοσης.
Χρήστος Πιτσίλκας