Στο χωριό Καστανιά του όρους Βερμίου Ημαθίας βρίσκεται το πασίγνωστο Ιερό Προσκύνημα της Παναγίας Σουμελά που ιδρύθηκε το 1951 ως συνέχεια της ομωνύμου μονής στον Πόντο, που επί 16 αιώνες αποτελούσε σύμβολο και πνευματικό κέντρο του Ποντιακού Ελληνισμού.
Σε σπήλαιο του απόκρημνου όρους Μελά της Τραπεζούντας του Πόντου και σε υψόμετρο 1063 μέτρων, ιδρύθηκε το 386 μ.Χ. από δύο μοναχούς (τους Οσίους Βαρνάβα και Σωφρόνιο), με αποκάλυψη της Παναγίας, το μοναστήρι που έμελλε να αποτελέσει πνευματικό κέντρο του Ελληνοπόντου. Θα ανέβουμε «σου Μελά την Παναΐαν» έλεγαν οι Πόντιοι κι έτσι επικράτησε η ονομασία αυτή της Παναγίας. Η θαυματουργός εικόνα της, που χαράχθηκε πάνω σε ξύλο από τον Ευαγγελιστή Λουκά (θεωρείται η πρώτη εικόνα που έφτιαξε ο Απ. Λουκάς για την Υπεραγία Θεοτόκο), αλλά και το αγιασματικό νερό με τις θεραπευτικές ιδιότητες που άρδευε το μοναστήρι και αναβλύζει μέσα από ένα γρανιτώδη βράχο, αποτελούσαν σημεία κατατεθέν της μονής.
Μεγάλη ήταν η εύνοια των αυτοκρατόρων του Βυζαντίου προς τη μονή, ενώ και επί Τουρκοκρατίας οι Σουλτάνοι την ευλαβούνταν και την ευεργετούσαν. Η βάρβαρη και ασεβής συμπεριφορά των Νεότουρκων και Κεμαλικών προς τα μοναστήρια του Πόντου κατέληξε στην ολοσχερή καταστροφή της μονής το 1922, ενώ οι μοναχοί είχαν διαφύγει.
Πριν τον ξεριζωμό και την αναγκαστική έξοδο του 1922, οι μοναχοί της Ιεράς Μονής της Παναγίας Σουμελά στον Πόντο έκρυψαν την ιερά εικόνα μαζί με το ανεκτίμητης αξίας Σταυρό με Τίμιο Ξύλο του Μανουήλ Γ’ Κομνηνού και ένα χειρόγραφο ευαγγέλιο του Οσίου Χριστοφόρου στο παρεκκλήσι της Αγίας Βαρβάρας (τα έβαλαν σε ένα μπαούλο και τα έθαψαν στο προαύλιο χώρο του παρεκκλησίου). Το 1931 με ενέργειες του πρωθυπουργού Ελ. Βενιζέλου, ο ένας από τους δύο εναπομείναντες ζωντανούς μοναχούς της ιστορικής μονής, ο μοναχός Αμβρόσιος, ξεκίνησε από τη Θεσσαλονίκη για τον Πόντο, ξέθαψε τα κειμήλια και τα έφερε στην Ελλάδα.
Αφού για δύο δεκαετίες η ιερά εικόνα φυλάχθηκε σε μουσείο στην Αθήνα, το 1951 αρχίζει η ανέγερση της νέας Παναγίας Σουμελά στο Βέρμιο, με πρωτοβουλία του γιατρού και συγγραφέα Φίλωνα Κτενίδη (Τραπεζούντα 1889 – Θεσσαλονίκη 1963). Το προσκύνημα της νέας Παναγίας Σουμελά αποτελεί σήμερα σύμβολο και φάρο των Ποντίων στον ελλαδικό χώρο. Εκεί θρονιάστηκε και η περιώνυμη θαυματουργή εικόνα μαζί με τα υπόλοιπα κειμήλια. Ο περιβάλλων χώρος της νέας μονής περιλαμβάνει δέκα ξενώνες, εστιατόριο, πλατεία, πάρκινγκ, τουριστικά περίπτερα κ.α.
Κάθε χρόνο στις 15 Αυγούστου, στη γιορτή της Παναγίας, χιλιάδες επισκέπτες (Πόντιοι και μη) από όλη την Ελλάδα, συρρέουν στην Παναγία Σουμελά για να προσκυνήσουν αλλά και να παρακολουθήσουν τις εκδηλώσεις που πραγματοποιούνται στον χώρο.
Ηγούμενος μονής: Αρχιμ. Αθηναγόρας Μπίρδας
Τηλ. Επικοινωνίας : (0030) 2331088139, 2331088137
Διεύθυνση : Ιερό Προσκύνημα Παναγίας Σουμελά, Καστανιά Ημαθίας, Τ.Θ. 125 Τ.Κ. 591 00, Βέροια
Ώρες επισκέψεως κοινού : Καθημερινά όλη την ημέρα
Πανελλήνιο Ιδρυμα Παναγία Σουμελά: Διοικητικό Συμβούλιο, 2310285343 , Μητροπόλεως 15, Θεσσαλονίκη 54624